Niektóre rzeczy się nie starzeją.
Nie dlatego, że są doskonałe, tylko dlatego, że są… prawdziwe.
Tak jest z lampami elektronowymi tymi żarzącymi się bańkami, które od ponad wieku nie przestają świecić, oddychać i… grać.

Poniżej znajdziecie historię kilku najpopularniejszych w zastosowaniach audio, lamp elektronowych

Początek.

Rok 1904.
John Ambrose Fleming, profesor i wynalazca, konstruuje pierwszą diodę próżniową – skromne urządzenie, które przepuszcza prąd tylko w jedną stronę.
Nie podejrzewa, że właśnie uruchamia rewolucję, która odmieni radio, kino i muzykę.
Dwa lata później Lee de Forest dodaje trzecią elektrodę, siatkę sterującą.
Tak powstaje trioda czyli pierwsze prawdziwe „ucho” i „głos” elektroniki.
Lampa stała się źródłem życia dla muzyki.

 

300B – światło kina, dusza muzyki.

Historia 300B zaczyna się w 1938 roku w amerykańskich laboratoriach Western Electric,  firmy należącej do koncernu Bell System.
W tamtych latach Western Electric był głównym dostawcą technologii dla amerykańskiej sieci telefonicznej  od kabli po wzmacniacze sygnału dźwiękowego w centralach międzymiastowych.
Wcześniej (od 1925 roku) w podobnych zastosowaniach używano lampy WE 205D, a później WE 300A  pierwszej dużej triodowej lampy mocy o bardzo liniowej charakterystyce.
300B była ulepszoną wersją tej ostatniej:
miała większą moc (ok. 8 W),
większą niezawodność i żywotność (do 40 000 godzin pracy!),
oraz doskonałą liniowość charakterystyki anodowej, co czyniło ją idealną do pracy w torach wzmacniających głos ludzki.
Jej głównym zadaniem nie było audio w dzisiejszym sensie, lecz telekomunikacja: wzmacnianie sygnałów w liniach telefonicznych i filmowych systemach dźwięku.
300B pracowała w lampowych wzmacniaczach Western Electric 86A, 91A, 92A, które były stosowane m.in. w studiach nagraniowych  i radiowych oraz  kinowych systemach dźwiękowych (Bell Labs opracowało wtedy m.in. system dźwięku do filmów Warner Bros).
Podczas II wojny światowej Western Electric nadal produkował 300B dla armii i dla systemów wzmacniania sygnału central telefonicznych.
Po wojnie jej rola powoli malała, ponieważ w telekomunikacji zaczęto stosować lampy wielosiatkowe (pentody), a następnie tranzystory.
W latach 50. 300B praktycznie zniknęła z rynku konsumenckiego.
Western Electric nadal produkował ją dla nielicznych kontrahentów przemysłowych i kinowych aż do około 1988 roku, gdy zamknięto ostatnie linie produkcyjne w Hawthorne Works.
W tym czasie mało kto interesował się lampami triodowymi  ponieważ epoka tranzystora wydawała się nieodwracalna.
Wszystko zmieniło się dzięki… japońskim audiofilom.
Na przełomie lat 70. i 80. w Japonii narodził się ruch “triode revival” fascynacja prostotą i naturalnością brzmienia klasycznych lamp single-ended, takich jak 2A3, 45 i właśnie 300B.
Japońscy inżynierowie i entuzjaści dźwięku, tacy jak Sakuma-san, Shindo, Kondo-san (Audio Note Japan) czy Hiraga, zaczęli budować minimalistyczne wzmacniacze SET (Single-Ended Triode) o mocy zaledwie kilku watów ale z niezwykłą czystością, barwą i dynamiką.
Dzięki temu 300B stała się ponownie pożądana.
Zachodni producenci byli zaskoczeni: z zapomnianej triody przemysłowej powstała nowa legenda audio.
Na fali tego odrodzenia zaczęły powstawać nowe kopie lampy:
Sovtek i Electro-Harmonix (Rosja),
Golden Dragon i TJ Full Music (Chiny, Tajwan),
KR Audio, AVVT, Emission Labs (Czechy),
a w końcu – od 1997 roku – Western Electric USA wznowił produkcję oryginalnej 300B w Atlancie, według starych specyfikacji z 1938 roku.
Dziś 300B to niezachwiany symbol high-endowego audio i ikona „świętego Graala” w świecie lamp.
Mimo że oferuje tylko 7–9 W mocy w układzie single ended, jej muzykalność, płynność średnicy i naturalność głosu są uważane za niedoścignione.
Nowoczesne wersje 300B produkowane są przez wielu producentów na całym świecie, m.in.:
Western Electric (USA) – ponownie wytwarza lampy w Rossville, Georgia, z pełnym zachowaniem oryginalnych procesów.
Takatsuki Electric (Japonia) – manufaktura tworząca ekstremalnie dopracowane wersje 300B, uznawane za jedne z najlepszych.
EML (Emission Labs, Czechy) i KR Audio (Czechy)  nowoczesne wersje o większej mocy i trwałości.
PSVANE, LinLai, Full Music to chińskie kopie i reinterpretacje, niekiedy bardzo dobre jakościowo.
Brzmienie 300B opisuje się jako ciepłe, organiczne, gładkie i nasycone.
Średnica jest jej sercem zaś wokale, instrumenty akustyczne, smyczki i jazz brzmią niezwykle naturalnie.
Nie jest to lampa do ostrego rocka czy metalu.  Jej moc jest zbyt mała, ale w dobrze dobranym systemie (efektywne kolumny, np. tubowe) potrafi stworzyć magiczny realizm dźwięku, którego trudno szukać w tranzystorze czy nawet w innych lampach.
W kulturze audio 300B stała się ikoną minimalizmu i purystycznego podejścia do muzyki czyli  idei, że mniej znaczy więcej.
Dla wielu melomanów to ostatni bastion analogowego romantyzmu ale co interesujące wszystko zaczęło się w centralach telefonicznych

Wzmacniacze  na 300B (jak Fezz Mira Ceti, Audio Note Meishu, Cary 300SEI) potrafią zagrać tak, że zapominasz o głośnikach.   Zostaje tylko muzyka i powietrze.

Bardzo podobna lampa czyli 2A3.

Lampa 2A3 została wprowadzona przez RCA (Radio Corporation of America) w 1932 roku.
Była to bezpośrednio żarzona trioda mocy a więc konstrukcja niezwykle prosta i piękna zarazem bo składała się  tylko z katody (żarnik), siatki sterującej i anody.
Zaprojektowano ją głównie do wzmacniaczy dźwiękowych w kinach, teatrach, radiostacjach i systemach nadawczych, gdzie wymagana była maksymalna liniowość i niski poziom zniekształceń.
W tamtym czasie 2A3 była częścią większej rodziny lamp RCA – obok mniejszych 45 i większych 50.
Oferowała moc 3,5–4 W w układzie single-ended lub około 15 W w push-pull – przy niesamowicie niskim poziomie zniekształceń (THD rzędu 2% przy pełnej mocy – jak na 1932 rok to cud techniki).
2A3 to trioda bezpośrednio żarzona, z napięciem żarzenia 2,5 V i prądem ok. 2,5 A (stąd nazwa – 2.5 volt, A3).
Pierwsze wersje miały podwójne anody (dual plate) i duży cokół UX4 (cztery piny).
Późniejsze, „single plate”, uznaje się dziś za lepiej brzmiące  z bardziej zwartym, detalicznym dźwiękiem.
Jej charakterystyka prądowo-napięciowa była niemal idealnie liniowa  co sprawiło, że stała się punktem odniesienia dla wszystkich późniejszych lamp mocy, w tym 300B.

W latach 30. i 40. 2A3 była szeroko stosowana we wzmacniaczach  kinowych (m.in. Western Electric, RCA Photophone), radiostacjach nadawczych małej mocy, profesjonalnych systemach audio w studiach i ….centralach telefonicznych.
Wszystko to  zanim ktokolwiek mówił o „hi-fi”.
Dla inżynierów RCA 2A3 była narzędziem do wiernego przeniesienia ludzkiego głosu i z założenia miała nie kolorować, tylko odtwarzać.
Po II wojnie światowej trioda 2A3 zaczęła znikać z rynku, wypierana przez pentody i tetrody strumieniowe (6L6, KT66) mocniejsze i bardziej ekonomiczne.
W latach 50. używano jej jeszcze sporadycznie w domowych radiach, ale od końca dekady była praktycznie zapomniana  poza nielicznymi audiofilami i eksperymentatorami w Japonii, którzy wciąż słyszeli w niej „coś wyjątkowego” dokładnie tak samo jak podobna do niej lampa300B

O wzmacniaczu wykorzystującym  lampy 300B przeczytasz – Lampowa Lybra 300B i Klipsch Forte III, klasyczne granie w nowej odsłonie.

Narodziny 6L6: rewolucja mocy.

W 1936 roku Radio Corporation of America (RCA) wprowadziła na rynek lampę 6L6 – pierwszą komercyjnie dostępną tetrodę strumieniową (beam tetrode).
Był to przełom technologiczny, który zmienił oblicze wzmacniaczy dźwięku i radiokomunikacji.
Dlaczego była rewolucyjna?
Wcześniejsze pentody mocy (np. Philips EL3, EL37) cierpiały na efekt wtórnej emisji elektronów – co zwiększało zniekształcenia.
RCA opracowała sposób, by uniknąć patentów Philipsa na pentody, wprowadzając „beam forming plates” – specjalne blaszki kształtujące strumień elektronów. Tak powstała beam power tube, czyli tetroda strumieniowa.
Jej kluczowe cechy to wysoka sprawność i moc (ok. 20–25 W w push-pull), niskie zniekształcenia, mniejsze zużycie żarnika, prostota i tania produkcja.
Pierwsza wersja  6L6 była produkowana w stalowej obudowie koloru czarnego. Później pojawiły się wersje szklane: 6L6G, 6L6GA, 6L6GB, aż wreszcie 6L6GC, która stała się standardem do dziś (30 W mocy anodowej, napięcia do 500 V).
Początkowo 6L6 była stosowana w wojskowych systemach łączności, nadajnikach radiowych, wzmacniaczach kinowych (np. RCA, Western Electric, Altec Lansing).
Ale jej prawdziwa kariera zaczęła się po wojnie, gdy Leo Fender użył jej w pierwszych wzmacniaczach gitarowych.
Modele Fender Bassman, Twin Reverb, Showman, Super Reverb – wszystkie oparte były na parach lub czwórkach 6L6.

6550: potęga Ameryki -1955

W połowie lat 50. amerykańska firma Tung-Sol opracowała 6550, ulepszoną, potężniejszą wersję 6L6.
Była to nadal tetroda strumieniowa, ale o większej mocy (35–42 W), większej bańce i znacznie wyższym napięciu pracy.
Charakteryzowała się bardzo niskimi zniekształceniami i  precyzyjnym , dynamicznym  brzmieniem.
W latach 60. 6550 zdominowała amerykańskie wzmacniacze hi-fi (np. McIntosh MC75, Harman Kardon Citation II, Dynaco Mark III) i część wzmacniaczy gitarowych Ampeg – szczególnie SVT (1969), potwora 300-watowego dla basistów.
Brzmienie 6550 to amerykański hi-fi power sound, szybki, klarowny, nieco chłodniejszy niż EL34, z żelazną kontrolą basu.

KT66, KT77, KT88 – brytyjska odpowiedź.

W tym samym czasie w Wielkiej Brytanii firma GEC (General Electric Company, dawniej MOV – Marconi-Osram Valve) opracowała własną linię beam tetrod oznaczoną literami KT – „Kinkless Tetrode”.
Brytyjska odpowiedź na 6L6 czyli KT66.
Bardzo muzykalna, z lekko zaokrąglonym brzmieniem.
Stosowana m.in. w Quad II i Marshall JTM45 (czyli pierwszy „British sound” – Clapton, Cream, Hendrix wczesnych lat).
Charakter: kremowy, sprężysty, bardziej „okrągły” niż 6L6.

KT88: jeszcze więcej mocy.

GEC chciał stworzyć lampę, która pobije wszystko dlatego powstała KT88.
Była odpowiednikiem 6550, ale z większymi dopuszczalnymi napięciami i mocą (do 50 W na lampę).
Zastosowania jak można się domyślać głównie Audio hi-fi: ( Leak TL/50+, Radford, Audio Research, McIntosh, Luxman, Manley a dzisiaj choćby Titania Fezz Audio) zaś we wzmacniaczach gitarowych , późniejsze modele wzmacniaczy Marshall Major 200, oraz niektóre Hiwatty.
Charakteryzował ją potężny, mięsisty bas, otwarta, dynamiczna góra i czysta średnica,
To już królowa nowoczesnej tetrody strumieniowej, odpowiednik potężnej 845 w świecie triod.
W latach 70 wraz z nadejściem tranzystorów lampy 6L6, 6550 i KT88 powoli znikały z przemysłu.
Przetrwały jednak w: sprzęcie muzycznym (Fender, Ampeg, Marshall) i audiofilskim hi-fi, oraz produkcji wojskowej (ZSRR, Czechosłowacja, Chiny).
W latach 80.–90. ruszyła druga fala:
Sovtek i EHX (Nowosybirska fabryka Reflektor) odtwarzają 6L6 i 6550.
JJ Electronic (Słowacja) produkuje solidne KT66 i KT88.
Shuguang, PSVANE, Tung-Sol Reissue (brand New Sensor) tworzą współczesne kopie.
Genalex Gold Lion – reaktywowany brand GEC stał się topowym symbolem jakości KT88.

 

 

Jeśli 300B to dźwięk emocji, duszy i naturalności, to 6L6/6550/KT88 to dźwięk mocy, energii i kontroli.
Trio tych lamp stworzyło język nowoczesnego brzmienia:
6L6 – blues, country, rock ’n’ roll,
6550 – jazz, hi-fi, bas,
KT88 – rock progresywny, hi-end, orkiestralny majestat i heavy metal
To one sprawiły, że lampa przestała być tylko elementem technicznym, a stała się narzędziem ekspresji  od Erica Claptona poczynając po Pink Floyd , Deep Purple czy Iron Maiden.
Jeśli 6L6 to „amerykański czysty ton”, a 300B to „romantyczna trioda duszy”, to EL34 jest czystą esencją rocka: krzyczy, śpiewa, kompresuje i rozgrzewa powietrze w sposób, którego nie da się pomylić z niczym innym.

O wzmacniaczu Titania wykorzystującym lampy KT88 przeczytasz – Titania i Diamond 25, moje synergiczne granie..

Narodziny EL34: Philips, Mullard i złota era pentody.

Lampa EL34 powstała w 1949 roku w laboratoriach Philipsa (Holandia) i jego brytyjskiej filii Mullard. Była to pełna pentoda mocy, w przeciwieństwie do amerykańskich tetrod strumieniowych (6L6, 6550, KT88), które używały płytek formujących strumień zamiast trzeciej siatki.
Philips i Mullard mieli już doświadczenie w mniejszych pentodach (EL84, EF86), ale chcieli stworzyć lampę mocy o europejskim charakterze zdolną do pracy w sprzęcie audio, radiowym i kinowym, przy napięciach ok. 800 V.
konstrukcja: pełna pentoda, a więc bardziej „nasycona” harmonicznymi niż tetrody strumieniowe.
Pierwsze wersje miały duże szklane bańki i brązowe podstawki, sygnowane „Mullard Made in Great Britain”.
Ich jakość i powtarzalność była legendarna a te lampy potrafiły pracować 10 000 godzin bez spadku emisji.
W latach 50. EL34 znalazła zastosowanie w europejskich wzmacniaczach hi-fi:
Leak TL50+, Quad II, Radford STA-25, Dynaco ST-70 (w wersjach europejskich),
oraz w sprzęcie telewizyjnym i radiowym.
Jednak prawdziwy przełom przyszedł z muzyką.
Pod koniec lat 50. Jim Marshall w Londynie zaczął budować wzmacniacze inspirowane amerykańskim Fenderem Bassmanem, ale zamiast amerykańskich 6L6 zastosował dostępne w Europie EL34.
Rezultat?
Brzmienie bardziej agresywne, nasycone, z naturalną kompresją i mocnym, „sprężystym” środkiem.  Tak narodził się Marshall JTM45, a potem Plexi, Super Lead, Major czyli brytyjski sound.
EL34 ma unikalną charakterystykę brzmieniową, którą natychmiast rozpoznasz:

Bas jest mięsisty, ale nie przesadzony; szybki i zwarty, średnica ciepła, organiczna, lekko wypchnięta do przodu, góra lekko zaokrąglona, ale pełna powietrza przy większym napięciu zaś wokale i gitary brzmią jak żywe.
To właśnie EL34 daje gitarze elektrycznej ten charakterystyczny brytyjski śpiew, nieco ziarnisty, ciepły, emocjonalny, lekko agresywny, ale zawsze muzyczny.
EL34 stała się standardem europejskim  podczas gdy w USA królowała 6L6.
Z nią pracowały wszystkie klasyczne Marshalle: Super Lead 100, JMP, JCM800.
To dźwięk:

Jimmiego Hendrixa
Ritchie Blackmore’a,
Jimmiego Page’a,
Angusa Younga,
Davida Gilmoura (wczesny Pink Floyd),
Eddiego Van Halena (w pierwszych wzmacniaczach Plexi).

Ciekawostka: Jimi Hendrix pod koniec lat 60 w czasach  “Band of Gypsys” eksperymentował z brzmieniami wzmacniaczy zasilanych lampami KT66 lub 6550 lecz ostatecznie wrócił do wzmacniacza Super Lead na EL34 , uznając że daje najlepsze  i pełne brzmienie jego Stratocastera.
W tym czasie EL34 była produkowana przez:
Mullard (Blackburn)  uznawane do dziś za najlepsze,
Siemens / Telefunken / Valvo  niemieckie wersje o bardzo liniowym brzmieniu,
Tesla (Czechosłowacja)  niezwykle solidne konstrukcje,
RFT (NRD)  bardzo trwałe, surowsze brzmieniowo.
Zamknięcie fabryk Mullarda i Telefunkena w latach 80. niemal zakończyło produkcję EL34 w Europie lecz z pomocą przyszły jednak nowe fabryki z Europy wschodniej i Chin.
JJ Electronic (Słowacja) – produkcja klasycznych wersji z katodą tlenkową, bardzo muzykalnych.
Sovtek / Electro-Harmonix (Rosja) – popularne, wytrzymałe lampy gitarowe.
Shuguang i PSVANE (Chiny) – różne serie od budżetowych po high-end.
Tung-Sol Reissue i Genalex Gold Lion – najlepsze współczesne repliki Mullardów.
W audiofilskim świecie EL34 przeżyła renesans  dzięki wzmacniaczom takich marek jak Audio Note, Cayin, PrimaLuna, Leben, Line Magnetic, Fezz Audio.
Wzmacniacze te łączą duszę triody z mocą pentody, wykorzystując konfiguracje ultralinear, kompromis między mocą a barwą.
Współczesna EL34 nadal jest powszechnie używana.
Jej wszechstronność pozwala na pracę w trybie pentodowym (maksymalna moc), ultralinearnym (balans brzmienia i liniowości), triodowym (ciepły, analogowy dźwięk, ok. 10–12 W z pary).
W hi-fi EL34 ceni się za „lampowy charakter” – lekko złagodzony, z aksamitną średnicą i detaliczną górą.
W gitarze to wciąż święty Graal brzmienia rockowego i nawet współczesne cyfrowe symulacje próbują odtworzyć „kompresję EL34”.
EL34 to lampa o dwóch twarzach:
W hi-fi, delikatna, muzykalna, z pełnym, intymnym tonem zaś we wzmacniaczu  gitarowym, dzika, ekspresyjna, szorstka i pełna energii.
Jej duch to emocja i ekspresja, w przeciwieństwie do sterylnej precyzji 6550 czy potęgi KT88.
Jeśli 6L6 to czysty dźwięk Kalifornii, a KT88 to pałacowa orkiestra, to EL34 jest klubowym koncertem w Londynie, głośnym, dusznym i pełnym życia.
Tę krótką historię lamp kończę absolutną legendą czyli lampą przedwzmacniaczy, która w równym stopniu ukształtowała historię hi-fi, rocka i gitary elektrycznej.
Mowa oczywiście o 12AX7, znaną też w Europie jako ECC83.
Jest to mała podwójna trioda, która od lat 50. do dziś jest sercem większości wzmacniaczy lampowych świata.

 

O wzmacniaczu Silver Luna wykorzystującym te lampy przeczytasz – Silver Luna i Diamond 25 – świetny dźwięk w rozsądnym budżecie.

 12AX7 Philips/Mullard

Lampa 12AX7 (ECC83) została opracowana w 1946 roku przez Mullarda (brytyjski oddział koncernu Philipsa), a w 1947 wprowadzona do masowej produkcji.
Powstała jako część nowej generacji miniaturowych lamp z serii 12A7 z uniwersalnym żarzeniem 12,6 V lub 6,3 V.
Jej celem było zastąpienie większych triod używanych dotąd w torach wzmocnienia sygnału przy zachowaniu wysokiego wzmocnienia i niskich szumów.
W efekcie powstała mała, tania, cicha, trwała i niezwykle muzykalna trioda, o najwyższym współczynniku wzmocnienia w swojej klasie.
12AX7 to podwójna trioda małej mocy czyli w jednej bańce znajdują się dwa identyczne systemy wzmacniające.
Dzięki temu mogła wzmacniać sygnał w dwóch stopniach (np. wejście i faza inwertera) w jednym elemencie  co rewolucyjnie uprościło konstrukcje wzmacniaczy.
To czyniło z niej lampę idealną do wstępnych stopni napięciowych, gdzie liczy się nie moc, a czystość i precyzja sygnału.
W początkowych latach 12AX7 trafiała do wszystkiego, od radioodbiorników hi-fi, przez gramofony, po pierwsze wzmacniacze domowe.
Firmy takie jak Fisher, McIntosh, Marantz, Leak, Quad, Dynaco czy Telefunken używały jej w torach wejściowych i korektorach RIAA.
Właśnie wtedy ECC83 stała się synonimem czystości i muzykalności, szczególnie w połączeniu z lampami mocy EL34, KT66 czy 6L6.
Połowa lat 60 i 70 to czas, gdy 12AX7 trafiła do serca gitarowych Marshalli, Fenderów i Voxów i tym samym zdefiniowała brzmienie rocka.
Fender Bassman, Twin Reverb, Deluxe Reverb  tu ECC83 dawała klarowny, ciepły clean z subtelną kompresją.
Marshall JTM45, Plexi, Super Lead  to właśnie 12AX7 w preampie odpowiadała za legendarny „British Crunch”.
Vox AC30  chrypiący, harmoniczny ton, zbudowany na interakcji ECC83 i EL84.
Z czasem gitarzyści odkryli, że różne wersje ECC83 brzmią różnie:
Telefunken klarowna i szybka, Mullard – ciepła i aksamitna, RCA – śpiewna i organiczna, Tung-Sol dynamiczna i „amerykańska”.
W każdym z tych wzmacniaczy to 12AX7/ECC83 była pierwszym ogniwem toru dźwięku  i to ona nadawała mu charakter.
W latach 80 gdy tranzystory opanowały świat audio, produkcja lamp gwałtownie spadła.
Jednak gitarzyści i audiofile nigdy nie przestali ich używać  i to właśnie ECC83 przetrwała tam, gdzie inne lampy zniknęły.
Firmy takie jak Sovtek, Ei (Jugosławia), Tesla, a potem JJ Electronic (Słowacja) i Shuguang (Chiny) przejęły produkcję.
W latach 90. powstała też reedycja legendarnych marek takich jak Mullard, Tung-Sol, Genalex Gold Lion  pod auspicjami New Sensor Corporation (Mike Matthews / Electro-Harmonix).
Dla branży gitarowej i audio 12AX7 stała się niezastąpionym standardem i do dziś każdy Marshall, Mesa Boogie, Orange czy Peavey ma ich kilka sztuk w preampie.
Brzmienie 12AX7 zależy od wersji, ale jej typowe cechy to ciepła, nasycona średnica i lekko zaokrąglona góra.
Niski szum czyni ją idealną do przedwzmacniaczy gramofonowych i mikrofonowych.

To właśnie dzięki 12AX7 gitarzyści otrzymali przester z charakterem, bogaty w harmoniczne parzyste, miękki i organiczny.
Dziś żaden cyfrowy plugin nie potrafi w pełni go zastąpić.
Rodzina 12AX7 ma wiele wariantów:
ECC83 – wersja europejska (Mullard, Telefunken, Philips).
7025 – wersja niskoszumowa do zastosowań studyjnych i hi-fi.
12AX7LPS – wersje „long plate”, o bardziej detalicznym brzmieniu.
ECC83S (JJ) – nowoczesna wersja o dynamicznym, „rockowym” charakterze.
Każda z nich ma nieco inny ton, ale wszystkie opierają się na tym samym duchu, czystym, liniowym wzmocnieniu z muzycznym dotykiem.
Dziś 12AX7/ECC83 jest produkowana przez dziesiątki firm na całym świecie:
JJ Electronic (Słowacja) są dynamiczne, niezawodne.
Electro-Harmonix / Tung-Sol / Mullard (Rosja / New Sensor) – szeroka gama brzmień.
PSVANE, LinLai (Chiny) to wersje klasy premium, ciepłe i gładkie.
Genalex Gold Lion czyli  high-endowy wariant o wyjątkowej czystości.
Takatsuki (Japonia) – ręcznie robione egzemplarze referencyjne (niszowe i kosztowne).
W praktyce niemal każdy wzmacniacz lampowy od gitarowego po audiofilski , ma choć jedną ECC83 w środku.
12AX7 to lampa, która łączy dwa światy:
Świat precyzyjnego hi-fi  jako najczystszy stopień napięciowy.
Świat ekspresyjnego rocka  jako źródło ciepłego, nasyconego przesteru.
Bez niej nie byłoby:
brzmienia Jimiego Hendrixa,
bluesowego tonu B.B. Kinga,
„cruncha” AC/DC,

O tym jak dobrać lampy do własnych preferencji brzmieniowych przeczytasz – Zamienniki lamp do “Silver Luny”

Kiedy “świecącą bańkę”  zamieniono na krzem.

Gdy w latach 50. pojawił się tranzystor germanowy, a dekadę później krzemowy, wielu uznało, że to koniec ery lamp elektronowych.
Nowe urządzenia były tańsze, mniejsze, chłodniejsze i bardziej niezawodne.
Nie potrzebowały żarzenia, nie wymagały napięć setek woltów, można je było zamknąć w małym pudełku  radia tranzystorowego  mieszczącego się w kieszeni.
Wzmacniacze lampowe  wielkie, ciężkie emitujące ciepło jak kaloryfery  nagle wydawały się reliktami przeszłości.
W latach 60. i 70. inżynierowie, tacy jak Bob Widlar w firmie National Semiconductor, tworzyli pierwsze scalone wzmacniacze operacyjne, które stały się podstawą ówczesnego hi-fi i przemysłu audio.
Świat pokochał czystość tranzystorów BJT, potem MOSFET, a następnie końcówki mocy w klasie AB, które dawały dziesiątki, a potem setki watów bez lamp, bez żarzenia….. bez romantyzmu.
To była era precyzji, parametrów, pomiarów.
Dźwięk miał być liniowy, bez zniekształceń, bez szumów, „naukowo czysty”.
W laboratoriach wygrywały tranzystory  ale wielu słuchaczy czuło, że czegoś w takim przekazie zabrakło: ciepła, miękkości, oddechu, powietrza.
Kolejna rewolucja przyszła w latach 90., gdy do audio wkroczyły wzmacniacze klasy D ( nie mylić z „cyfrowymi choć tak je często nazywano).
Zamiast wzmacniać sygnał w sposób liniowy, klasa D przetwarzała go w szybko przełączające się impulsy, filtrowane na końcu w celu odtworzenia dźwięku.
Efekt?
Wzmacniacze o sprawności 90–95%, lekkie, zimne, mieszczące się w dłoni, zdolne zasilać całe kolumny koncertowe.
To triumf technologii a zarazem moment, w którym dźwięk stał się algorytmem.
Klasa D była doskonała w pomiarach, neutralna, szybka.
Idealna do zastosowania jako wzmacniacze sceniczne, estradowe, końcówki mocy do systemów nagłośnienia kin.
Ale dla wielu melomanów były nieakceptowalne bo według nich, pozbawiona duszy.
Gdzieś między bitami i filtrami zniknął ten lekki trzask włókna, to organiczne „życie” dźwięku.
A jednak – lampy nie umarły.
Nie znikły jak taśmy magnetofonowe czy kasety VHS.
Przetrwały w niszy, która z czasem znów zaczęła rosnąć.
W high-endowym audio, w studiach nagraniowych, w gitarowych wzmacniaczach, lampy wróciły jako symbol autentyczności.
Nie po to, by rywalizować z tranzystorem, ale by przypominać, że muzyka to emocja, nie wykres.
W świecie, gdzie sygnał jest czysty, ale zimny, gdzie wszystko można poprawić procesorem DSP i sztuczną inteligencją (AI), dźwięk lampy wciąż mówi ludzkim językiem.
Dziś, w XXI wieku, żyjemy w epoce hybryd.
Lampy współpracują z tranzystorami, klasa D z lampowym preampem, cyfrowe przetworniki z analogowym sercem.
Granice się zatarły ale idea lampy trwa.
Bo to nie tylko technologia to ciepło, które można usłyszeć i poczuć.
Światło, które trzeba zobaczyć, zanim zabrzmi dźwięk.
Bo choć krzem przejął władzę, to “żar” wciąż króluje w sercach.
A w ciemności wciąż tli się to samo pomarańczowe światło.
Światło lampy, która zaczęła wszystko.
Tranzystory przemijają, formaty się zmieniają, pliki przychodzą i odchodzą.
A lampy wciąż świecą.
Nie dlatego, że są doskonalsze, lecz dlatego, że są… ludzkie.
Ich żar to nie tylko energia – to puls emocji.
Dopóki żarzy się katoda 300B, a 12AX7 wibruje w rytmie struny, dopóty muzyka będzie miała twarz człowieka.
Bo lampy nie są tylko starą, przebrzmiałą techniką.
Są ciepłym światłem, które gra.

 

text i zdjęcia R Bajkowski